Παρά τη μακροχρόνια σύνδεσή της με τη new-age μυστικιστική σκέψη και τα συνθήματα αυτοβοήθειας τύπου The Secret, η διαίσθηση έχει πλέον αποκτήσει αρκετή επιστημονική αξιοπιστία ώστε να στέκεται ισάξια δίπλα στις πιο πολυδιαφημισμένες αναλυτικές μας ικανότητες.
Η ήσυχη μικρή φωνή στο πίσω μέρος του μυαλού σου δεν ψιθυρίζει κοσμικές αλήθειες στις οποίες οι άλλοι δεν έχουν πρόσβαση. Αντίθετα, κάνει κάτι πολύ πιο προσγειωμένο και, ίσως, πιο ισχυρό: συνδυάζει πληθώρα πληροφοριών από το υποσυνείδητο για να σε βοηθήσει να πάρεις αποφάσεις.
Χονδρικά, η διαίσθηση είναι η ικανότητα να εντοπίζεις σχετικά μοτίβα ή ενδείξεις και να τα συσχετίζεις με τις κατάλληλες πεποιθήσεις ή ενέργειες χωρίς συνειδητή σκέψη, λένε επιστημονικά οι ειδικοί.
Αν δούμε τη διαδικασία λήψης αποφάσεων σε όλα τα είδη, η διαίσθηση – ή κάτι που της μοιάζει πολύ – είναι πιθανότατα ο κυρίαρχος τρόπος επιλογής πάνω στον πλανήτη. Τα αμοιβαδόζωα αποφεύγουν τα ερεθίσματα και κινούνται προς την τροφή χωρίς καν να έχουν νευρώνες. Τα πουλιά μεταναστεύουν χωρίς να συζητούν αν ο μαγνητικός βόρειος πόλος μετακινήθηκε φέτος. Ένα κουνέλι που τρέπεται σε φυγή από έναν ήχο δεν κάνει υπολογισμούς για το αν αυτός μπορεί να είναι αθώος.
Ο πραγματικός εξωγήινος στον πλανήτη Γη είναι η ανθρώπινη αναλυτική σκέψη, που έρχεται σε έντονη αντίθεση με τη διαίσθηση.
Σύστημα 1, Σύστημα 2 και ο μύθος της απόλυτης λογικής
Πολλά από όσα γνωρίζουμε για τη σκέψη προέρχονται από τους ψυχολόγους Daniel Kahneman και Amos Tversky, που καθιέρωσαν το μοντέλο του Συστήματος 1 και του Συστήματος 2.
Το Σύστημα 1 είναι γρήγορο, αυτόματο και καθαρά διαισθητικό. Ενεργοποιείται όταν πιάνεις ένα ποτήρι νερό που παραλίγο να ρίξεις ή όταν νιώθεις καχυποψία απέναντι σε κάποιον χωρίς να ξέρεις το γιατί. Σε πολλές περιπτώσεις, είναι ο προεπιλεγμένος τρόπος επεξεργασίας πληροφοριών από τον εγκέφαλο – παλαιότερος εξελικτικά, ενεργειακά οικονομικός και κοινός με πολλά άλλα είδη.
Το Σύστημα 2, αντίθετα, είναι αργό, σκόπιμο και απαιτεί προσπάθεια. Το χρησιμοποιούμε όταν υπολογίζουμε επιτόκια, γράφουμε αναφορές ή εξετάζουμε αλλαγές καριέρας. Καταναλώνει ενέργεια, απαιτεί χρόνο και συχνά θεωρείται μοναδικό στον άνθρωπο λόγω της πολυπλοκότητάς του.
Παρά την ακρίβεια και την εκτίμηση που απολαμβάνει, το Σύστημα 2 χρησιμοποιείται πολύ λιγότερο απ’ όσο νομίζουμε. Οι περισσότερες αποφάσεις μας – από κοινωνικές εκτιμήσεις μέχρι σημαντικές αλλαγές ζωής – διαμορφώνονται κυρίως από το ήσυχο, συσσωρευτικό έργο του Συστήματος 1. Απλώς τις αιτιολογούμε εκ των υστέρων μέσω του Συστήματος 2.
Όταν το ένστικτο ξέρει καλύτερα
Είναι λογικό εξελικτικά η διαίσθηση να υπερέχει σε τομείς που απασχόλησαν το είδος μας επί χιλιετίες.
Αξιοπιστία, κοινωνική συνοχή, εντοπισμός απειλών και επιλογή συντρόφου είναι μερικά από τα πεδία που διαμόρφωσαν την επιβίωση του είδους μας. Γι’ αυτό δεν μας ξαφνιάζει όταν έχουμε «κακές προαισθήσεις» για ανθρώπους ή καταστάσεις. Παρατηρούμε κάτι περίεργο σε έναν νέο συνάδελφο πριν καν μπορέσουμε να το κατονομάσουμε. Φεύγουμε από μια υπερβολικά δελεαστική πρόταση, ακόμα κι αν όλα τα στοιχεία δείχνουν «κέρδος» και δεν υπάρχει λογικός λόγος να μην την εμπιστευτούμε.
Οι πρόγονοί μας δεν είχαν χρόνο για επιτροπές και υπολογιστικά φύλλα. Το μόνο που είχαν ήταν το ένστικτο.
Είναι εξίσου λογικό ότι αυτά τα ένστικτα μπορούν εύκολα να εξαπατηθούν. Ο εγκέφαλός μας εξελίχθηκε να αντιλαμβάνεται λεπτές ενδείξεις, και σήμερα αυτές οι ενδείξεις μπορούν να παραποιηθούν πιο εύκολα από ποτέ – εν μέρει επειδή αρχίζουμε να κατανοούμε πώς λειτουργεί η διαίσθηση.
Μελέτες έχουν δείξει ότι οι βαθύτερες φωνές θεωρούνται πιο αυθεντικές (Klofstad et al, 2012), και οι ψηλότεροι, με πιο φαρδιούς ώμους υποψήφιοι έχουν περισσότερες πιθανότητες να κερδίσουν εκλογές (π.χ. Little et al, 2006), όχι γιατί είναι καλύτεροι, αλλά επειδή ενεργοποιούν εξελικτικά σχήματα που συνδέουν τη σωματική δύναμη με την ηγεσία.
Αυτοί οι ψευδείς συσχετισμοί ίσως κάποτε είχαν νόημα. Σήμερα, όμως, μπορούν να μας παραπλανήσουν. Αυτό δεν σημαίνει πως πρέπει να εγκαταλείψουμε τη διαίσθηση – σημαίνει ότι πρέπει να τη χρησιμοποιούμε, αναγνωρίζοντας τους περιορισμούς της.
Αντιμετώπισε τη διαίσθηση ως εσωτερικευμένη εξειδίκευση
Κάποιες διαίσθησεις μας είναι έμφυτες, αλλά πολλές χτίζονται με τον παλιό τρόπο: επανάληψη και εμπειρία. Ναι, η εμπειρία είναι πολύτιμη στην ανάπτυξη διαίσθησης γιατί σε μαθαίνει να ξεχωρίζεις πρόσωπα και καταστάσεις.
Πάρε για παράδειγμα τους περίφημους sexers”κοτόπουλων – επαγγελματίες που ξεχωρίζουν το φύλο νεοσσών μέσα σε δευτερόλεπτα, παρόλο που τα πουλιά μοιάζουν σχεδόν ίδια στο αμύητο μάτι. Όταν τους ρωτάς πώς το κάνουν, οι περισσότεροι δεν μπορούν να το εξηγήσουν – απλώς «ξέρουν». Δεν έχουν τύπους. Έχουν χιλιάδες επαναλήψεις, ώσπου ο εγκέφαλος αναγνωρίζει μοτίβα που δεν μπορεί να περιγράψει.
Το ίδιο ισχύει για τους σκακιστές, τους πυροσβέστες, τους επαγγελματίες αθλητές και τους νοσηλευτές επειγόντων. Εκεί, η λογική σκέψη του αρχάριου μετατρέπεται σε αυτόματη ανταπόκριση. Αυτό που ξεκίνησε ως επίπονη λογική, μετατρέπεται σε διαίσθηση. Και αυτό την καθιστά πολύτιμη: εξοικονομεί νοητικούς πόρους χωρίς να χάνει σε αξιοπιστία – τουλάχιστον στα πεδία όπου έχει καλλιεργηθεί.
Η ανώτερη διαίσθηση, φαίνεται, είναι προσιτή – αν ξέρουμε πώς να την αναπτύξουμε.
Πώς να αξιοποιήσεις και να ενισχύσεις τη διαίσθησή σου
1. Αναδιατύπωσε τι είναι και τι δεν είναι η διαίσθηση. Δεν είναι μήνυμα από το σύμπαν ή θεϊκός κωδικός για καλύτερες αποφάσεις. Είναι ο εγκέφαλός σου που απορροφά ανεπαίσθητα σήματα – αλλαγές στον τόνο, μικροεκφράσεις, μοτίβα – που δεν ενεργοποιούν το Σύστημα 2. Και, όπως και το Σύστημα 2, μπορεί να κάνει λάθος. Το ότι «φαίνεται σωστό» δεν σημαίνει ότι είναι.
2. Δοκίμασε τη διαίσθησή σου, όπως θα δοκίμαζες μια υπόθεση. Αξιολόγησε αποφάσεις που πήρες με βάση το ένστικτο και σκέψου τα αποτελέσματα. Σε βοήθησε το ένστικτο ή σε παρέσυρε; Όσο περισσότερο αναστοχάζεσαι, τόσο πιο καλά βαθμονομημένη γίνεται η εσωτερική σου πυξίδα.
3. Τροφοδότησε τη διαίσθησή σου με εμπειρία. Ζήσε μια ποικιλόμορφη ζωή. Εξερεύνησε νέους τομείς, μάθε νέες δεξιότητες, μπες σε άγνωστα περιβάλλοντα. Όσο πιο ποικιλία έχουν τα δεδομένα που λαμβάνει ο εγκέφαλός σου, τόσο καλύτερα αναγνωρίζει μοτίβα και αποφεύγει τις παγίδες της προκατάληψης.
4. Κατάλαβε ότι η διαίσθηση δεν είναι ο εχθρός της λογικής. Ούτε το αντίθετό της. Είναι ο σιωπηλός συνεργάτης της, που συχνά κάνει το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς. Οι καλύτερες αποφάσεις προκύπτουν από τη συνεργασία και των δύο: μια σπίθα έμπνευσης, ακολουθούμενη από νηφάλια αξιολόγηση.
Οπότε ναι, εμπιστέψου το ένστικτό σου και δώσ’ του τον σεβασμό που του αξίζει. Όχι γιατί είναι μαγικό, αλλά γιατί είναι δικό σου, σμιλεμένο από την εμπειρία και διαποτισμένο από τη ζωή που έχεις ζήσει μέχρι σήμερα.
