Το κατά Φόγκελ Ευαγγέλιο
Δραματικός όταν πρέπει, κωμικός όπου μπορεί, σαγηνευτικός κατά κοινή ομολογία και ανατριχιαστικός κατόπιν παράκλησης, ο πιο ενδιαφέρων ηθοποιός που εξήγαγε τελευταία η Γερμανία είναι ικανός για όλα, παρ όλο που δεν πήγε ποτέ σε δραματική σχολή! Γιος σερβιτόρου και σπιτονοικοκυράς, ο Γιούργκεν Φόγκελ γύρισε την πλάτη στο μικρομεσαίο παρελθόν του, κάνοντας κατά μέτωπο επίθεση στο σινεμά. Η επίσημη θητεία του σε σεμινάρια υποκριτικής διήρκεσε μισή ακριβώς μέρα. Η δικαιολογία του; «Δεν ήταν καθόλου σέξι!» Στο μεσοδιάστημα ωστόσο κατάφερε να εμφανιστεί σε περισσότερες από 100 ταινίες -πέντε εκ των οποίων προβλήθηκαν και στη χώρα μας- πράγμα που επιβεβαιώνει ότι ο Φόγκελ δεν γεννήθηκε για να ακολουθεί τους κανόνες. Γεννήθηκε για να τους φτιάχνει!
1. «Δεν υπάρχουν ταμπού»
Ο πρώτος ουσιαστικός του ρόλος που διέσχισε τα ελληνικά σύνορα (αν και μπορεί να τον είχε πάρει το μάτι σας στο «Η Δεσποινίς Σμίλλα Διαβάζει Το Χιόνι» και «Αντίο Λένιν!») ήταν και αυτός που παρά λίγο να του κοστίσει την καλή του φήμη. Στην «Ελεύθερη Βούληση» -που έκοψε τα πόδια κοινού και κριτικών στο Φεστιβάλ Βερολίνου 2006- ο Γιούργκεν Φόγκελ έδωσε μια πραγματική μάχη με τον ανδρισμό του. «Ως ηθοποιός, δεν μπορώ να αποστρέφω το βλέμμα από τη σεξουαλικότητα των ηρώων μου. Δεν με ενδιαφέρουν οι συνέπειες. Αν είναι σημαντικό κομμάτι της αφήγησης θα το κάνω. Δεν ντρέπομαι για τίποτα. Δεν υπάρχουν ταμπού».
Σκηνή-κλειδί: Μετανιωμένος βιαστής μάχεται ενάντια στη σεξουαλικότητά του. Πρώτος γύρος πάνω σε ένα άδειο κρεβάτι: το φερμουάρ ανοιχτό και το χέρι του να δουλεύει επιμελώς, προσπαθώντας μάταια να φτάσει ασυνόδευτος σε οργασμό. Ο Φόγκελ παλεύει με τη στύση του σαν να θέλει να την ξεριζώσει, εξαλείφοντας τη ρίζα του κακού για πάντα. Είναι μία από τις ελάχιστες φορές στην ιστορία του κινηματογράφου που ένας άντρας αυνανίζεται για να σώσει τη ψυχή του. Και η απελπισία του είναι χειροπιαστή.
2. «Δεν εξαφανίζομαι μέσα στους ρόλους μου»
Στους «Φίλους Της Εμμα», με καθυστερημένη ημερομηνία άφιξης στην Ελλάδα το 2007, ο Φόγκελ ήταν αγνώριστος. Αισθαντικός και τρωτός, ο νέος του ρόλος τον ήθελε να κινείται στις παρυφές του ρομαντικού, αποδεικνύοντας ότι οι ρόλοι είναι σαν τα κουστούμια: τα κρεμάς στην ντουλάπα και τα φοράς μόνο σε ειδικές περιπτώσεις. «Εχω γνωρίσει ηθοποιούς που έχουν τεράστια ανάγκη να εξαφανίζονται μέσα σε ρόλους. Νιώθουν απέραντη απόλαυση βγαίνοντας από το πετσί τους. Εγώ όμως θεωρώ ανθυγιεινό το να κυκλοφορείς με ξένα διαπιστευτήρια. Περισσότερο με αγγίζει ένας ρόλος που απαιτεί από τον ηθοποιό προσφορά, παρά ταύτιση».
Σκηνή-κλειδί: Φυγάς με προχωρημένο καρκίνο στο πάγκρεας, καταλήγει άθελά του στην αγκαλιά άξεστης αγρότισσας. Ακροβατώντας ανάμεσα στην κωμωδία και το γκροτέσκ, η Εμμα του χαρίζει την καρδιά ενός φρεσκοσφαγμένου γουρουνιού -μαζί και τη δική της- αυτός όμως της ζητάει το πάγκρεας, αποκαλύπτοντας το ευαίσθητο σημείο του. Τυλίγοντας μια αιματηρή ερωτική εξομολόγηση με τη ζεστασιά των ματιών του, ο Φόγκελ καταφέρνει να μετατρέψει ένα δυνητικό σεναριακό τραγέλαφο σε μια από τις πιο τρυφερές σκηνές του σύγχρονου γερμανικού σινεμά.
3. «Ο πόνος είναι το βασικότερο εργαλείο μου»
Η μεγαλύτερη εμπορική επιτυχία του όμως είναι ακόμα προ των (εγχώριων) πυλών. Το «Κύμα» παίζει με τον πόνο κάθε ενοχικού Γερμανού, αποδεικνύοντας πόσο εύκολα θα μπορούσε η χώρα του -και κάθε χώρα- να ξαναγλιστρήσει στην κατρακύλα του απολυταρχισμού. Αυτό που ωθεί τον Φόγκελ να δουλεύει χωρίς διακοπή όμως είναι ένα άλλο είδος πόνου. Ο πόνος μιας παιδικής ηλικίας όλο στερήσεις και της άπιαστης οικογενειακής ευτυχίας. «Ο πόνος και η οργή είναι το βασικό μου εργαλείο. Μερικές φορές θα προτιμούσα να κατεδαφίσω τα σκηνικά παρά να διαβάσω τρεις σελίδες κείμενο. Τουλάχιστον έτσι θα τέλειωναν όλα πιο γρήγορα».
Σκηνή-κλειδί: Περιθωριακός καθηγητής Λυκείου μαθαίνει για λίγο τι σημαίνει να σε λατρεύουν. Από φιλαράκος κάθε παρεξηγημένου μαθητή μετατρέπεται σε είδωλο, βάζοντας σε εφαρμογή ένα απλό σχέδιο: στα πλαίσια σχολικού εργαστηρίου με θέμα την αυτοκρατία προτείνει τη δημιουργία μυστικής οργάνωσης. Οι μαθητές του αναλαμβάνουν το ρόλο ομοιόμορφης μάζας κι αυτός απολαμβάνει εύσημα ηγέτη. Η μεταμόρφωσή του είναι τρομακτική. Ανεβαίνοντας στη σκηνή λίγο πριν το φινάλε, τα ρευστά χαρακτηριστικά του προσώπου του αλλάζουν ριζικά: τα μάτια σκληραίνουν, το σαγόνι σφίγγει, η φλέβα στο μέτωπο πάλλεται και η γραμμή του προφίλ μοιάζει λαξεμένη σε γρανίτη. Μέσα σε θέμα δευτερολέπτων, ο Φόγκελ αποδεικνύει περίτρανα ότι δεν έχουμε ακόμα διαφύγει τον κίνδυνο. Οσο υπάρχουν μάζες, τα κόκκαλα του Αδόλφου Χίτλερ θα τρίζουν στον τάφο τους.
Οσο για τον ίδιο, δεν υπάρχει λόγος να αναζητάμε περισσότερες πληροφορίες απ όσες είναι διατεθειμένος να αποκαλύψει μέσα από τους ρόλους του. Κάθε καινούργιος χαρακτήρας είναι ένα κομμάτι στο παζλ της απροσδιόριστης προσωπικότητας ενός ανθρώπου που είναι αποδεδειγμένα ικανός να καταφύγει στο χειρότερο ψέμα για να προστατέψει την προσωπική του ζωή. Πατέρας τεσσάρων παιδιών, διανύει την τέταρτη δεκαετία της ζωής του και ετοιμάζει την τέταρτη συνεργασία του με το σκηνοθέτη της «Ελεύθερης Βούλησης», Ματίας Γκλάσνερ, ένα εκ των τεσσάρων σχεδίων που αναμένεται να ολοκληρώσει μέσα στο 2009. Μάλλον θα είναι το τυχερό του νούμερο.
Το Κύμα: το χρονικό ενό επικίνδυνου πειράματος
«Για χρόνια κρατούσα ένα παράξενο μυστικό. Μοιραζόμουν τη σιωπή μου με 200 μαθητές. Χτες όμως συνάντησα έναν από αυτούς και για μια στιγμή τα ξαναθυμήθηκα όλα».
Ο Ρον Τζόουνς, καθηγητής σε λύκειο της Καλιφόρνιας, έσπασε τη σιωπή του το 1972, πέντε χρόνια μετά την εφαρμογή του πιο επικίνδυνου σχολικού πειράματος στην ιστορία του εκπαιδευτικού συστήματος: Το 1967, μέσα σε τρεις διδακτικές περιόδους, κατάφερε να αναβιώσει τις συνθήκες που οδήγησαν τη Γερμανία στο τέλμα του ναζισμού, πείθοντας τους μαθητές του να γίνουν μέλη μυστικού κινήματος με σκοπό την εξάλειψη της δημοκρατίας. 200 έφηβοι υπάκουσαν στο κάλεσμά του, αλλά αρνήθηκαν να το παραδεχτούν για το υπόλοιπο της ζωής τους.
Ολα ξεκίνησαν με μια σειρά από ενοχλητικές ερωτήσεις: «Πώς γίνεται ο γερμανικός λαός να ισχυριζόταν πλήρη άγνοια της σφαγής των Εβραίων»; «Πώς γίνεται οι κάτοικοι των κοντινών πόλεων να υποστηρίζουν ότι δεν ήξεραν τίποτα για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης»; Καλή ερώτηση. Μόνο που ο Ρον Τζόουνς δεν μπορούσε να την απαντήσει.
Η βασική αιτία που οδήγησε τη Γερμανία στην παράνοια ήταν η δίψα για πειθαρχία. Ο λαός απολάμβανε την αποδοχή της και ο Χίτλερ την επιβολή της. Αυτοέλεγχος = ύστατος θρίαμβος. Ο ίδιος μηχανισμός που ωθεί έναν αθλητή στη νίκη, μια χορεύτρια στην τέλεια φιγούρα, έναν ζωγράφο στην εκφραστική πινελιά, μπορεί να οδηγήσει κι ένα ολόκληρο έθνος στην απόλυτη αλλοφροσύνη. Ο κύριος Τζόουνς αποφάσισε να εκμεταλλευτεί το μάθημα της Ιστορίας για να ξεκινήσει μια σειρά διαλέξεις πάνω στην ομορφιά της πειθαρχίας.
Πρώτο βήμα η κατάλληλη καθιστική στάση - πάντοτε όμως υπό μορφή διαταγής. Η ελεύθερη βούληση δεν είχε καμία θέση στο εργαστήριο του κ. Τζόουνς. Πέλματα κολλημένα στο πάτωμα, χέρια πίσω από την πλάτη, σπονδυλική στήλη σε ευθεία γραμμή: «Δεν αισθάνεστε καλύτερα έτσι; Δεν αναπνέετε πιο ελεύθερα;». Ενας ένας οι μαθητές έπειθαν τον εαυτό τους ότι ναι, ένιωθαν πολύ καλύτερα έτσι, απόλυτα προσηλωμένοι στο μάθημα. Η πειθήνια στάση τους και η αυτόματη σχεδόν υποταγή στο συλλογικό πνεύμα ήταν σκέτη πρόκληση. Πώς ήταν δυνατόν 30 έφηβοι στην πιο επαναστατική φάση της ζωής τους να απολαμβάνουν τόσο πολύ την εκτέλεση εντολών; Μήπως τελικά η ανάγκη για πειθαρχία και ομοιομορφία ήταν μια βασική ανθρώπινη ανάγκη;
Η επόμενη ημέρα έλυσε αρκετές απορίες. Οι μαθητές περίμεναν τον κ. Τζόουνς σιωπηλοί και στητοί, αναπαράγοντας στην εντέλεια τη στάση που τους είχε διδάξει. Ηταν ώρα για τη δεύτερη φάση. «Ισχύς μέσω πειθαρχίας. Ισχύς εν τη ενώσει». Μερικά συνθήματα κι ένας μυστικός χαιρετισμός αργότερα, ένα αυθόρμητο κίνημα ήταν έτοιμο για δράση. Το όνομα αυτού «Τρίτο Κύμα». Με τον καθηγητή/εμπνευστή να έχει αρχίσει να το απολαμβάνει περισσότερο απ όσο έπρεπε. Μέχρι που χτύπησε το κουδούνι.
Ο χαιρετισμός άρχισε να κάνει την εμφάνισή του στους διαδρόμους και να δημιουργεί ερωτήματα στα διαλείμματα. 30 μαθητές μοιράζονταν μια χειρονομία που κανείς άλλος δεν μπορούσε να καταλάβει. Ηταν οι επίλεκτοι. Παιδιά από άλλες τάξεις άρχισαν να εκδηλώνουν την επιθυμία να γίνουν μέλη του Τρίτου Κύματος. Το λύκειο Cubberley, ένα προαστιακό σχολείο κοντά στο Σαν Φρανσίσκο άρχισε να μοιάζει επικίνδυνα με το Τρίτο Ράιχ.
Η επόμενη φάση του πειράματος είχε αυξημένο κοινό και η μύηση νέων μελών ήταν απλή. Το μόνο που χρειαζόταν ο υποψήφιος ήταν μια φιλική σύσταση και μια δήλωση υποταγής. Το σχολείο βρισκόταν σε πλήρη αναστάτωση. Ολοι ήθελαν να πάρουν μέρος. Μέχρι και ο μάγειρας του συγκροτήματος προσφέρθηκε να τους ψήσει ειδικά μπισκότα! Μέχρι το τέλος της ημέρας, το «Τρίτο Κύμα» είχε αποκτήσει 200 μέλη.
Το χειρότερο απ όλα όμως ήταν το υψηλό ποσοστό προδοσίας. Ο κ. Τζόουνς δεχόταν καταγγελίες παραβατών από 20 και πλέον εθελοντές την ημέρα. Μέχρι που τρεις από τις καλύτερες μαθήτριές του αποφάσισαν να ενημερώσουν τους γονείς τους. Η κατάσταση είχε αρχίσει να ξεφεύγει από κάθε έλεγχο. Επρεπε να δοθεί ένα τέλος. Αν όμως η οργάνωση διαλυόταν χωρίς ουσιαστικό λόγο, ο κ. Τζόουνς θα είχε στα χέρια του 200 δυσαρεστημένους μαθητές για το υπόλοιπο της χρονιάς. Αποφάσισε λοιπόν να κάνει το απροσδόκητο.
Καλώντας γενικό συλλαλητήριο, τους γνωστοποίησε ότι το «Τρίτο Κύμα» ήταν μέρος διεθνούς πρωτοβουλίας με απώτερο σκοπό ριζοσπαστικές πολιτικές αλλαγές που σύντομα θα έπαιρναν σάρκα και οστά. Μια τυχαία διαφημιστική καταχώρηση για προϊόντα ξυλείας στο περιοδικό Time με μότο «Το Τρίτο Κύμα Ερχεται!» θεωρήθηκε μέρος της διεθνούς καμπάνιας και όλοι οι ενδιαφερόμενοι συγκεντρώθηκαν στην αίθουσα εκδηλώσεων για την τελευταία πράξη.
«Ακούστε με καλά, έχω κάτι σημαντικό να σας ανακοινώσω», είπε τελικά ο κ. Τζόουνς, όταν ανέβηκε στο βήμα αργοπορημένος και έχοντας φέρει το κοινό του σε κατάσταση πρωτοφανούς έκστασης. «Δεν υπάρχει ηγέτης. Ούτε κανένα διεθνές κίνημα με το όνομα Τρίτο Κύμα. Σας χρησιμοποίησαν. Σας χειραγώγησαν. Δεν διαφέρετε σε τίποτα από τους Γερμανούς Ναζί που μελετούσαμε στην αρχή». Ακούστηκαν λυγμοί και κραυγές απογοήτευσης. «Αν η αναπαράσταση του φασισμού θεωρηθεί επιτυχημένη, κανείς από εσάς δεν θα παραδεχτεί ποτέ ότι παρευρέθηκε στο συλλαλητήριο. Οπως ακριβώς κανένας Γερμανός πολίτης δεν παραδέχτηκε ότι έφτασε να αγνοήσει τον αφανισμό των Εβραίων. Θα κρατήσετε αυτή τη μέρα και αυτό το συλλαλητήριο κρυφό. Ενα μυστικό που θα μοιραζόμαστε για πάντα». Αυτά τουλάχιστον ισχυρίστηκε σε κατοπινή περιγραφή του ο Ρον Τζόουνς.
Τα πραγματικά γεγονότα γύρω από το Τρίτο Κύμα, όμως, δεν καταγράφηκαν ποτέ με ακρίβεια. Λέγεται ότι ο καθηγητής έπεσε προσωρινά θύμα απαγωγής των εξαγριωμένων μαθητών, ενώ ο σύλλογος γονέων απειλούσε να επέμβει πολύ πριν το πείραμα ολοκληρωθεί.
Μερικά χρόνια αργότερα ο Τοντ Στράσερ κυκλοφόρησε μυθιστοριοποιημένη εκδοχή του συμβάντος, κατόπιν τηλεοπτικής δραματοποίησης. Κανείς όμως δεν έμαθε ποτέ την αλήθεια, αφού οι μαθητές αρνήθηκαν να κάνουν δηλώσεις και η μοναδική -και πιθανότατα λανθασμένη- πηγή ήταν ο ίδιος ο Τζόουνς.
Η φετινή κινηματογραφική απόδοση του Ντένις Γκάνσελ με το συντομευμένο τίτλο «Το Κύμα» (που στέφθηκε με τρομακτική εμπορική επιτυχία στη Γερμανία), απομακρύνεται ακόμα περισσότερο από τα γεγονότα.
Γυρισμένη με δύο εναλλακτικά φινάλε, κατέληξε σε μια πιο βίαιη κορύφωση για να «...σιγουρευτούμε ότι το μήνυμα ήταν ξεκάθαρο», όπως δήλωσε αργότερα ο πρωταγωνιστής της, Γιούργκεν Φόγκελ.
Το μοναδικό χειροπιαστό στοιχείο παραμένει ένα φύλλο της σχολικής εφημερίδας του Cubberley που σχολιάζει μάλλον ανώδυνα το πείραμα, κλείνοντας όμως με μια ανατριχιαστική προφητεία. «Σίγουρα δεν θα είναι η τελευταία απόπειρα απολυταρχικού καθεστώτος, αφού το Τρίτο Κύμα έλαβε τέλος χάρη στην απογοήτευση του ίδιου του ηγέτη του και όχι εξαιτίας της αντίδρασης των οπαδών του».
Από τη Δέσποινα Παυλάκη
