Ο γενικός όρος «ακτινοβολία» δηλώνει ενέργεια σε μορφή κυμάτων ή κινούμενων υποατομικών σωματιδίων. Περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, τις ιοντίζουσες ακτινοβολίες και τις μη ιοντίζουσες, οι οποίες διαφέρουν σημαντικά ως προς τις ιδιότητές τους και έχουν διαφορετικές πιθανές επιπτώσεις στον ανθρώπινο οργανισμό.

Ιοντίζουσες ακτινοβολίες

Παρότι πολλές φορές αναγκαίες, είναι κατά κανόνα επικίνδυνες

Οι ιοντίζουσες ακτινοβολίες, όπως ακτίνες α, β, γ, ακτίνες Χ, πρωτόνια, νετρόνια, υποατομικά σωματίδια, μεταφέρουν ενέργεια ικανή να διεισδύσει στην ύλη και να προκαλέσει ιοντισμό των ατόμων της, να διασπάσει βίαια χημικούς δεσμούς και να προκαλέσει σοβαρές βλάβες σε ζώντες οργανισμούς.

Συνήθεις πηγές: Μπορούν να έχουν φυσική προέλευση (έδαφος, αέρας, νερό, τρόφιμα μολυσμένα με ραδιενεργά στοιχεία, κοσμική ακτινοβολία κ.ά.) ή να είναι ανθρωπογενείς (τεχνητές), όπως ακτινοβολίες προερχόμενες από απεικονιστικά ιατρικά μηχανήματα, ιατρικές εφαρμογές ραδιοϊσοτόπων, πυρηνικοί αντιδραστήρες, πυρηνικά απόβλητα, οικοδομικά υλικά κ.ά.

Επιπτώσεις στην υγεία: Η επικινδυνότητά τους σχετίζεται άμεσα με το μέτρο της δόσης ακτινοβολίας που λαμβάνουμε. Η έκθεση σε πολύ υψηλή δόση, π.χ. εξαιτίας πυρηνικού ατυχήματος, μπορεί να προκαλέσει άμεση καταστροφή κυττάρων, οργάνων και συστημάτων του οργανισμού και να οδηγήσει στο θάνατο. Με έκθεση σε σχετικά χαμηλές δόσεις μπορεί να προκληθούν βλάβες και μεταλλάξεις στο γενετικό υλικό (DNA) των κυττάρων, ενώ αυξάνονται οι πιθανότητες μελλοντικής εμφάνισης καρκίνου και άλλων ασθενειών.

Πρέπει να γνωρίζουμε: Περίπου το ήμισυ της συνολικής έκθεσής μας σε ατομική, ιοντίζουσα ακτινοβολία προέρχεται από ιατρικές απεικονιστικές εξετάσεις, όπως ακτινοσκοπήσεις με ακτίνες Χ, αξονικοί τομογράφοι, σπινθηρογράφοι κ.ά. Τέτοιου είδους εξετάσεις πρέπει να γίνονται μόνο όταν η απεικόνιση κρίνεται από το γιατρό ως απολύτως απαραίτητη, δεν υπάρχει άλλη αξιόπιστη εναλλακτική λύση και το προσδοκώμενο όφελος υπερκαλύπτει τον κίνδυνο από την έκθεση στην ακτινοβολία.

Μη ιοντίζουσες ακτινοβολίες

Οι γνώμες για τις επιπτώσεις τους διίστανται, η επιστημονική γνώση δεν είναι επαρκής

Οι μη ιοντίζουσες ακτινοβολίες έχουν συχνότητα μικρότερη ή ίση με το ορατό φως, είναι μεγάλου μήκους κύματος και μεταφέρουν σχετικά μικρή ενέργεια, ανίκανη να προκαλέσει ιοντισμό, δηλαδή να σπάσει χημικούς δεσμούς στα μόρια των κυττάρων, ικανή όμως να προκαλέσει ηλεκτρικές, χημικές και θερμικές επιδράσεις στα κύτταρα, που μπορούν να αποβούν άλλοτε επιβλαβείς και άλλοτε ευεργετικές για τη λειτουργία τους.

Συνήθεις πηγές: Πεδία πολύ χαμηλών συχνοτήτων που παράγονται σε ηλεκτροφόρα καλώδια υψηλής τάσης, ακτινοβολία ραδιοσυχνοτήτων σταθμών ραδιοφώνου και κεραιών κινητής τηλεφωνίας, μικροκύματα, ηλεκτρομαγνητικά κύματα που εκπέμπουν κινητά τηλέφωνα, πάσης φύσεως ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές, υπέρυθρη ακτινοβολία λέιζερ, ορατή και υπεριώδης ηλιακή ακτινοβολία κ.ά.

Επιπτώσεις στην υγεία: Επειδή οι μη ιοντίζουσες ακτινοβολίες δεν προκαλούν διασπάσεις των χημικών δεσμών, είναι σαφώς πιο ασφαλείς από τις ιοντίζουσες. Εντούτοις, τα τελευταία χρόνια πυκνώνουν οι προβληματισμοί γύρω από τις ενδεχόμενες συνέπειές τους. Χωρίς να υπάρχουν αδιάσειστες αποδείξεις, κατηγορούνται μεταξύ άλλων για πρόκληση διαταραχών στο νευρικό σύστημα, διαταραχές του ύπνου, πονοκεφάλους, κόπωση και αλλεργίες, ενώ πιθανολογείται ότι μπορούν υπό προϋποθέσεις να προκαλέσουν προβλήματα στον εγκέφαλο, υπογονιμότητα, γενετικές αλλοιώσεις και καρκινογενέσεις.

Πρέπει να γνωρίζουμε: Η μη ιοντίζουσα ακτινοβολία, π.χ. ηλεκτρομαγνητική, που εκπέμπουν διάφορες συσκευές, π.χ. κινητό τηλέφωνο, υπολογιστής, δεν είναι ραδιενεργή και παύει να υφίσταται μόλις θέσουμε τη συσκευή εκτός λειτουργίας, κλείνοντάς την από το διακόπτη της.

Ποιοι κινδυνεύουν περισσότερο;

Έγκυες, νεογέννητα, νήπια, παιδιά και γενικότερα οι μικρότερες ηλικίες αποτελούν τις πλέον ευάλωτες στην ακτινοβολία ομάδες πληθυσμού. Ωστόσο, ο βαθμός κινδύνου που διατρέχει κάθε άτομο, ανήλικο ή ενήλικο, εξαρτάται από την ένταση της ακτινοβολίας και των πηγών της, την απόστασή του από τις πηγές αυτές, το χρόνο έκθεσής του, το σωματικό βάρος του και την κατάσταση του οργανισμού του. Για παράδειγμα, σε όσο μεγαλύτερη απόσταση βρίσκεται κάποιος από μια πηγή ακτινοβολίας και για όσο λιγότερο χρόνο, τόσο μικρότερη είναι η έκθεσή του σε αυτή.

Πρέπει να γνωρίζουμε: Ουσιαστικά δεν υπάρχουν όρια ασφαλείας σε οποιαδήποτε ακτινοβολία, αλλά μόνο όρια αποδεκτού κινδύνου, που πέραν αυτών η ακτινοβολία θεωρείται επικίνδυνη.

Μέτρα προστασίας

Οι ακτινοβολίες, φυσικές και τεχνητές, είναι πανταχού παρούσες, συνυπάρχουμε μαζί τους σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας και κανείς δεν μπορεί να τις αποφύγει εντελώς. Η συστηματική όμως εφαρμογή μερικών σχετικά απλών κανόνων μπορεί να μας προφυλάξει σε ικανοποιητικό βαθμό.

Γενικές προφυλάξεις

Σχεδόν το σύνολο των οδηγιών προστασίας από τις ακτινοβολίες βασίζεται στη λεγόμενη «αρχή της σωστής χρήσης και της συνετής αποφυγής» των συσκευών που χρησιμοποιούμε.

• Παραμένουμε όσο το δυνατόν λιγότερο σε χώρους όπου υπάρχει εκπομπή ακτινοβολίας, δεν προσεγγίζουμε χώρους επισημασμένους με το γραφικό σήμα της ιοντίζουσας ακτινοβολίας.
• Περιορίζουμε στο ελάχιστο εφικτό τη χρήση συσκευών που εκπέμπουν ακτινοβολία. Τις λειτουργούμε σε απόσταση από το σώμα μας, αποφεύγουμε τη χρήση τους πολύ κοντά στο κεφάλι μας.
• Προτιμάμε την ενσύρματη τεχνολογία έναντι της ασύρματης.
• Φροντίζουμε οι ασύρματες συσκευές, οι συσκευές που εκπέμπουν ακτινοβολία και είναι συνεχώς σε λειτουργία, καθώς και ο πίνακας ηλεκτρικής εγκατάστασης, να μη βρίσκονται σε σημεία πολύωρης παραμονής μας στο σπίτι, αλλά στα πλέον απόμερα, και πάντως μακριά από τα υπνοδωμάτια.
• Δεν αφήνουμε συσκευές που δεν χρησιμοποιούμε σε κατάσταση αναμονής – τις κλείνουμε από τον κεντρικό διακόπτη τους.
• Δεν λειτουργούμε καμία συσκευή που έχει υποστεί φθορά ή βλάβη ή αμφιβάλλουμε για την ασφάλειά της μέχρι να ελεγχθεί και να επιδιορθωθεί από τεχνικό.
• Αν έχουμε σοβαρές υποψίες ότι το σπίτι μας έχει υψηλά επίπεδα ακτινοβολιών, μπορούμε να τη μετρήσουμε με οικιακή συσκευή μέτρησης ή, για πιο αξιόπιστο έλεγχο, να απευθυνθούμε σε ειδικό ή στην Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (www.eeae.gr).
• Εάν χρειαστούμε οποιαδήποτε απεικονιστική εξέταση που χρησιμοποιεί ακτινοβολία, π.χ. ακτινογραφία δοντιών, ενημερώνουμε το γιατρό για προηγούμενες ανάλογες εξετάσεις μας (ιστορικό ακτινοβολιών). Η κατάσταση εγκυμοσύνης ή ακόμα και η υποψία αυτής πρέπει επίσης να αναφέρεται πάντα.

Πρέπει να γνωρίζουμε: Η ουσία DIM (3,3-διινδολυμεθάνη) που υπάρχει σε σταυρανθή λαχανικά, όπως μπρόκολο, λάχανο, κουνουπίδι κ.ά., ίσως έχει κάποιες προστατευτικές ιδιότητες ενάντια στην ακτινοβολία.

Ειδικές προφυλάξεις – Πώς θα προστατευτούμε!

Περιορίζουμε την έκθεσή μας στην ακτινοβολία που εκπέμπουν οι συσκευές που χρησιμοποιούμε πιο συχνά…

Κινητό τηλέφωνο

Εκτός από μέσα επικοινωνίας οι νέες συσκευές κινητών τηλεφώνων χρησιμοποιούνται για πολλές ακόμα χρήσεις, π.χ. παιχνίδια, πλοήγηση στο Διαδίκτυο, οι οποίες όμως επαυξάνουν το συνολικό χρόνο που τα χρησιμοποιούμε, άρα και την ακτινοβολία που δεχόμαστε.

• Δεν κρατάμε το κινητό πάντα κοντά μας ή πάνω μας, π.χ. στην τσέπη, ενόσω είναι ενεργοποιημένο.
• Το χρησιμοποιούμε όταν είναι πραγματικά απαραίτητο, περιορίζουμε το χρόνο ομιλίας και ενασχόλησής μας με αυτό.
• Προτιμάμε όπου είναι δυνατόν την επικοινωνία με σύντομα SMS ή, καλύτερα, το σταθερό τηλέφωνο, ιδιαίτερα για κλήσεις μεγάλης διάρκειας.
• Προσπαθούμε να μη λειτουργούμε το κινητό σε κλειστούς χώρους, υπόγεια, ασανσέρ, οχήματα, καθώς μετακινούμαστε, ή σε σημεία με κακό σήμα.
• Αποφεύγουμε την απευθείας επαφή του κινητού με το κεφάλι μας, δεν το «κολλάμε» απευθείας στο αυτί μας, μοιράζουμε το χρόνο ομιλίας κρατώντας το κινητό και από τις δύο πλευρές του κεφαλιού.
• Κατά τις συνομιλίες μας προτιμάμε να χρησιμοποιούμε ακουστικά ή ανοιχτή ακρόαση.
• Όταν πέφτουμε για ύπνο δεν το αφήνουμε ενεργοποιημένο κοντά στο προσκεφάλι μας, π.χ. στο κομοδίνο, ούτε το φορτίζουμε δίπλα μας. Καλύτερα να το απενεργοποιούμε κατά τη διάρκεια της νύχτας.
• Δεν αφήνουμε ενεργοποιημένο κινητό κοντά σε μωρό, ούτε το τοποθετούμε στις θήκες του καροτσιού όταν το μωρό βρίσκεται στο καρότσι. Όταν συνομιλούμε, δεν κρατάμε το μωρό αγκαλιά ούτε το έχουμε στο μάρσιπο.
• Δεν επιτρέπουμε σε μικρά παιδιά να χρησιμοποιούν κινητό, εκπαιδεύουμε τα μεγαλύτερα παιδιά για την ορθολογική του χρήση.

Πρέπει να γνωρίζουμε: Είτε επικοινωνούμε είτε όχι, το κινητό τηλέφωνο εκπέμπει ακτινοβολία κάθε στιγμή που είναι ενεργοποιημένο.

Ασύρματο τηλέφωνο

Το ακουστικό των ασύρματων τηλεφώνων εκπέμπει ακτινοβολία μόνο την ώρα που συνομιλούμε, ενώ η βάση τους διαρκώς. Εξαίρεση αποτελούν κάποιες βάσεις νέας τεχνολογίας, οι οποίες παράγουν ακτινοβολία μόνο όταν γίνονται κλήσεις.

• Τοποθετούμε τη βάση του ασύρματου τηλεφώνου μακριά από χώρους που περνάμε πολλές ώρες, π.χ. κρεβατοκάμαρα, σαλόνι, ή που παίζουν συνήθως μικρά παιδιά.
• Δεν βάζουμε ποτέ τη βάση στο κομοδίνο του υπνοδωματίου, αν είναι απολύτως αναγκαίο έχουμε δίπλα μας μόνο το ακουστικό.
• Δεν μεταφέρουμε το ακουστικό σε τσέπη κοντά στο κεφάλι, στην καρδιά ή στα γενετικά όργανα.
• Συνομιλούμε όσο το δυνατόν λιγότερο. Ενεργοποιούμε την ανοιχτή ακρόαση κατά τη διάρκεια των κλήσεων και τοποθετούμε το ακουστικό μακριά από το σώμα μας.
• Δεν συνομιλούμε με το ασύρματο κοντά σε εγκύους, νήπια ή παιδιά και δεν αφήνουμε μικρά παιδιά να το χρησιμοποιούν.
• Αποσυνδέουμε το ασύρματο από την πρίζα τις νυχτερινές ώρες.

Πρέπει να γνωρίζουμε: Η πιο ασφαλής λύση είναι να χρησιμοποιούμε την κλασική ενσύρματη συσκευή τηλεφώνου.

Υπολογιστής και Διαδίκτυο

Οι υπολογιστές με οθόνες νέας τεχνολογίας δεν εκπέμπουν μεγάλη ακτινοβολία όταν λειτουργούν. Μεγάλη όμως εκπομπή ακτινοβολίας γίνεται από τον ασύρματο πομπό σύνδεσης με το τοπικό δίκτυο και το Διαδίκτυο (modem router). Επομένως η καλύτερη λύση, τουλάχιστον για το σπίτι, είναι να αντικαταστήσουμε την ασύρματη σύνδεση δικτύου με ενσύρματη και επιπλέον να χρησιμοποιούμε μόνο ενσύρματα περιφερειακά, π.χ. ποντίκι, πληκτρολόγιο. Αν όχι:

• Τοποθετούμε το modem router μακριά από χώρους όπου περνάμε πολύ χρόνο και μακριά από παιδιά. Δεν καθόμαστε κοντά του, αλλά σε απόσταση τουλάχιστον μισού μέτρου – τα παιδιά σε απόσταση τουλάχιστον 2-3 μέτρων!
• Απενεργοποιούμε το δίκτυο και κλείνουμε εντελώς το modem router τις ώρες που δεν το χρειαζόμαστε.
• Κρατάμε απόσταση τόσο από τον υπολογιστή που χρησιμοποιούμε εμείς όσο και από τους υπολογιστές που χρησιμοποιούν άλλα άτομα, π.χ. σε γραφεία και κοινόχρηστους χώρους.
• Τοποθετούμε την οθόνη του υπολογιστή γραφείου το φορητό υπολογιστή αλλά και την ταμπλέτα (tablet), σε απόσταση άνω του μισού μέτρου. Όταν λειτουργούν, φροντίζουμε να μη βρίσκεται κανείς στο πίσω μέρος τους σε απόσταση μικρότερη του ενός μέτρου. Όταν δεν τα χρησιμοποιούμε τα κλείνουμε από το διακόπτη!
• Δεν λειτουργούμε το φορητό ή την ταμπλέτα πολύ κοντά στο σώμα μας, δεν τα στηρίζουμε πάνω μας, δεν έχουμε δίπλα στον υπολογιστή μας ενεργοποιημένο κινητό ή βάση ασύρματου τηλεφώνου.
• Πρέπει να γνωρίζουμε: Οτιδήποτε συνδέεται ασύρματα με το Διαδίκτυο, π.χ. ταμπλέτες, βάσεις παιχνιδομηχανών, εκπέμπει ακτινοβολία.

Άλλες πηγές ακτινοβολίας – Δεν τις υποτιμάμε!

Κάποιες οδηγίες προστασίας είναι εύκολες στην εφαρμογή, ενώ άλλες δυσκολότερες. Ωστόσο όλες μπορούν να εφαρμοστούν και να συμβάλουν στη μείωση της ακτινοβολίας που δεχόμαστε.

Ηλεκτρική κουζίνα: Όταν οι εστίες ή ο φούρνος βρίσκονται σε λειτουργία, αποφεύγουμε να καθόμαστε στην κουζίνα όσο δεν είναι απαραίτητο. Ειδάλλως προσπαθούμε να περιορίσουμε στο ελάχιστο την επαφή μας και να τηρούμε απόσταση ασφαλείας τουλάχιστον 30 εκατοστών.

Φούρνος μικροκυμάτων: Τον χρησιμοποιούμε όταν είναι απολύτως αναγκαίο και όσο το δυνατόν λιγότερο, δεν επιτρέπουμε τη χρήση του από μικρά παιδιά. Όταν λειτουργεί διατηρούμε απόσταση ασφαλείας τουλάχιστον μισού μέτρου. Αν οποιοδήποτε τμήμα του έχει φθαρεί ή υποστεί ζημιά ή υποπτευόμαστε ότι υπάρχει διαρροή, δεν τον χρησιμοποιούμε μέχρι να επισκευαστεί.

Απορροφητήρας: Φροντίζουμε να είναι τοποθετημένος ψηλά, αρκετά πάνω από το κεφάλι μας, τον κλείνουμε όταν βρισκόμαστε μπροστά του.

Τηλεόραση: Δεν την αφήνουμε ανοιχτή όλες τις ώρες και όταν δεν παρακολουθούμε κάτι, την κλείνουμε τελείως από το διακόπτη της. Αν έχουμε τηλεόραση παλαιάς τεχνολογίας, τηρούμε απόσταση ασφαλείας τουλάχιστον δύο μέτρων.

Σεσουάρ μαλλιών: Δεν το «κολλάμε» στα μαλλιά μας, το κρατάμε όσο πιο μακριά γίνεται από το κεφάλι, το χρησιμοποιούμε για ελάχιστο χρόνο. Τα μικρά παιδιά πρέπει να αποφεύγουν τη χρήση του.

Ενδοεπικοινωνία (baby phone): Επιλέγουμε συσκευές που εκπέμπουν τη χαμηλότερη ακτινοβολία και τις τοποθετούμε σε απόσταση τουλάχιστον 1,5 μέτρου από το κρεβατάκι, την κούνια ή το πάρκο του μωρού.

Πύλες ανίχνευσης μετάλλων: Μπορεί να αποτελέσουν πρόβλημα κυρίως για τους εργαζόμενους σε αυτές και όσους τις περνούν συχνά. Οι εγκυμονούσες πρέπει να τις αποφεύγουν και να ζητούν αντί αυτών σωματικό έλεγχο, χωρίς όμως τη χρήση φορητών ανιχνευτών.

Solarium: Αν θέλουμε οπωσδήποτε να το κάνουμε, πρέπει αφενός να βεβαιωνόμαστε ότι το συγκεκριμένο μηχάνημα λειτουργεί σωστά και πληροί τα όρια ασφαλείας για την υπεριώδη ακτινοβολία, αφετέρου ο χρόνος παραμονής μας σε αυτό να προσαρμόζεται στον τύπο του δέρματός μας και να χρησιμοποιούμε ειδικά καλύμματα προστασίας των ματιών.

Λιπομέτρηση με DEXA: Παρότι η παραγόμενη ακτινοβολία είναι χαμηλή, προτιμότερο είναι να καταφεύγουμε σε άλλες μεθόδους χωρίς εκπομπή ακτινοβολίας, ιδίως δε όταν οι μετρήσεις του σωματικού λίπους πρέπει να επαναλαμβάνονται συχνά.

Πρέπει να γνωρίζουμε: Τα τρόφιμα που υποβάλλονται σε επεξεργασία με ακτινοβόληση δεν καθίστανται ραδιενεργά. Για να τα διακρίνουμε όμως από τα υπόλοιπα, φέρουν υποχρεωτικά ειδικό σήμα στη συσκευασία τους.

Οι παρεχόμενες πληροφορίες δεν υποκαθιστούν τις επίσημες κατευθυντήριες οδηγίες για την πρόληψη της έκθεσης σε ακτινοβολίες.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΤΑΥΡΟ ΔΕΔΟΥΚΟ

Πρώτη δημοσίευση: Περιοδικό Αρμονία τεύχος 158.
Επικαιροποίηση: Ιούνιος 2015.